Nhật Bản: mặt trời mọc từ những trang sách

LTS: Tại hội thảo Sách và chấn hưng giáo dục tổ chức ở TP.HCM ngày 6.5 do IRED (viện Nghiên cứu giáo dục) phối hợp với bộ Văn hoá – thể thao và du lịch tổ chức, GS Nguyễn Xuân Xanh đã có một bài phát biểu gợi nhiều liên tưởng, khi lý giải nguyên nhân đưa Nhật Bản đến địa vị siêu cường chính là không ngừng tôn vinh việc đọc, việc học và đề cao tri thức. Chính từ liên tưởng đó, được sự đồng ý của tác giả, Sài Gòn Tiếp Thị xin giới thiệu phát biểu này với đôi chút sửa chữa cho phù hợp với trang báo.





SGTT.VN - Nhật Bản đã được cả thế giới nể trọng hơn 100 năm qua, tính từ cuộc chiến tranh Nhật – Thanh (1894 – 1895). Sau thắng lợi đột ngột của một dân tộc nhỏ bé, từng là học trò và chư hầu của Trung Hoa, thắng lợi trước người thầy và người khổng lồ bên cạnh mình, thì không những tất cả các dân tộc châu Á, mà bản thân Trung Hoa, và các cường quốc phương Tây đều nhìn về Nhật Bản với con mắt nể phục. Công cuộc duy tân Minh Trị chưa đầy 30 năm đã thay đổi hẳn bộ mặt của dân tộc nhỏ bé này, đưa Nhật Bản từ một xã hội phong kiến lên hàng cường quốc hiện đại. Nhà Thanh sụp đổ. Mười năm sau đế chế Nga cũng chịu chung số phận. Nhật Bản nghiễm nhiên trở thành cường quốc toả sáng tại vùng châu Á còn sống trong đêm tối. Vì sao Nhật Bản có sức mạnh thần kỳ và nhanh chóng ấy?


Thói quen đọc sách của người Nhật: xưa...Ảnh:















Thói quen đọc sách của người Nhật: xưa... Ảnh:

Công ty đầu tiên là công ty sách
Nhật Bản trước hết là một dân tộc văn hoá độc đáo mà một trong những nét độc đáo đó là văn hoá đọc và giáo dục. Vào thời Minh Trị, nhiều quyển sách phương Tây được dịch sang tiếng Nhật đã bán ra hàng triệu bản, như quyển Tự giúp mình của Samuel Smiles; Tự do luận của John Stuart Mill, hay Tây dương sự tình của Fukuzawa nói về văn minh phương Tây. Đó là những con số “khủng” nếu chúng ta biết dân số Nhật Bản bấy giờ chỉ hơn 30 triệu người. Thời Minh Trị, công ty TNHH đầu tiên ra đời là công ty nhập khẩu và kinh doanh sách Maruzen.

Trong các tác giả phương Tây, có lẽ Herbert Spencer (1820 – 1903) là người có ảnh hưởng lớn nhất lên Nhật Bản Minh Trị. Ông được biết với nhiều đề tài, trong đó có thuyết tiến hoá xã hội Darwin, tức “khôn sống mống chết” nói nôm na hay thích nghi để tồn tại. Điều này dễ hiểu khi vào hậu bán thế kỷ 19, nhiều phần đất trên thế giới tiếp tục rơi vào tay các cường quốc phương Tây, trong đó có Miến Điện và Đông Dương.
Văn hoá đọc của người Nhật có gốc rễ sâu xa từ thời Tokugawa (1600 – 1868), từ lúc dân tộc này chỉ có văn hoá võ sĩ trên chiến trường, thầy tu khoẻ mạnh cũng muốn ra trận để thi thố tài năng.
Trong thời vàng son Genroku (1688 – 1704) Nhật Bản đã có một hệ thống xuất bản sách hiện đại đáng ngạc nhiên, với nhiều nhà xuất bản lớn, nhà minh hoạ và nhà văn tên tuổi, với số sách bán ra thường lên đến 10.000 bản!

Giáo dục – dịch thuật bùng nổ

Một ngàn năm trước họ đã học Trung Hoa. Một ngàn năm sau họ học phương Tây. Họ không sợ học kẻ thù, mà chỉ sợ vô minh vì không học.

Giáo dục thời Tokugawa bùng nổ, với hệ thống trường học phục vụ nhiều đối tượng và đẳng cấp khác nhau: trường Mạc phủ trung ương, trường bang của các đại danh, trường dành cho dân nghèo (terakoya), trường tư thục cho samurai lẫn thường dân (shijuku), một loại trường phi đẳng cấp (sẽ được thực hiện rộng rãi vào thời Minh Trị, giống như mô hình trường trung học cải cách của Humboldt đầu thế kỷ 19 tại Đức). Khi Nhật Bản bắt đầu cuộc duy tân, cả nước đã có 17.000 trường học đủ mọi loại! Hàng triệu người đã được học hành. “Việc đầu tiên cần thiết cho sự trị vì một nhà nước là năng lực con người. Mà năng lực con người thì đến từ sự học” như học giả Khổng giáo nổi tiếng Dazai Jun (1686 – 1747) viết.

Một sự lặp lại kỳ thú của lịch sử: châu Âu từng có cuộc dịch thuật vĩ đại thế kỷ 11 và 12 làm nền tảng phát triển khoa học cho các đại học châu Âu vừa ra đời, thì tương tự ở phương Đông, Nhật Bản có cuộc dịch thuật vĩ đại trong hai thế kỷ đóng cửa, giúp chuyển hệ hình tư duy kiểu phong kiến Trung Hoa sang hệ hình khoa học hiện đại phương Tây. Cuộc dịch thuật là khó nhọc và không kém phần nguy hiểm, nhiều nhà Lan học(*) đã phải tự sát trước sự truy bức của chính quyền cảnh sát Mạc phủ, nhưng trí thức Nhật Bản đã thể hiện tinh thần trách nhiệm cao cả của mình đối với quốc gia, rằng họ không thể yêu nước trong sự vô minh, như bác sĩ nổi tiếng Sugita Gempaku (1733 – 1817) tự biện.


...và nay. Ảnh: TL
















...và nay. Ảnh: TL

Mang lửa Prometheus về châu Á
Tương tự, các nhà lãnh đạo trong chính quyền Minh Trị cũng không thể trị vì đất nước trong sự vô minh. Năm 1882, tức 14 năm sau phục hồi
Minh Trị, thống kê cho thấy có tất cả 2.170 quyển sách tiếng Anh, Pháp, Đức tại các văn phòng chính phủ. Các quan chức lãnh đạo của chính quyền Minh Trị đều là những người có học, trước Khổng học sau Tây học và đọc được tiếng nước ngoài, có người từng du học phương Tây. Mạc phủ cũng đã sớm thành lập văn phòng dịch thuật, cái mà lúc đầu họ gọi là viện Nghiên cứu sách của người man di, nhiều trí thức đã trưởng thành qua đó, nhanh chóng thay đổi được hệ hình tư duy của mình.

Có một cái “khủng” đáng được nhắc ở đây: tính xã hội cao độ của người Nhật được thể hiện qua sự hy sinh vô cùng lớn của xã hội giúp thanh niên vượt khó trong việc học. Không những người thầy hy sinh cho học trò, mà hầu như cả xã hội đều ra tay giúp đỡ vô vị lợi. Hoàng gia Nhật dành phần lớn thu nhập cá nhân cho giáo dục công đã đành, các đại danh, những người chủ đất giàu có tranh đua với nhau hỗ trợ giáo dục đã đành, mà xuyên suốt mọi tầng lớp xã hội, các thương gia, nhà ngân hàng, nhà sản xuất – tất cả những người giàu có của các giới thương mại và công nghiệp – đều hỗ trợ việc giáo dục sinh viên; các sĩ quan quân đội, công chức, bác sĩ, luật sư, các giới nghề nghiệp, nói tóm lại tất cả đều làm như thế. Đặc biệt các giảng viên, giáo sư đại học với đồng lương khiêm tốn đã biết “nhường cơm xẻ áo” với sinh viên. Hầu như tất cả các công trình giáo dục bậc đại học được thực hiện ở Nhật Bản, dù có sự giúp đỡ của chính phủ, đều là những kết quả của sự hy sinh cá nhân (Lafcadio Hearn).

Darwin nói ở đâu đó, rằng Nhật Bản là một kỳ quan thế giới. Đối với người Nhật, đọc sách là để khai minh, vươn lên bằng thiên hạ. Đọc sách là thuộc tính của một dân tộc văn hoá có ý thức để không ngừng phát triển và hoàn thiện mình. Một ngàn năm trước họ đã học Trung Hoa. Một ngàn năm sau họ học phương Tây. Họ không sợ học của kẻ thù, mà chỉ sợ vô minh vì không học. “Hãy biết kẻ thù” (Tôn Tử). Họ học sớm và học nhiều hơn Trung Hoa là quốc gia đã tiếp xúc với phương Tây cả trăm năm trước họ mà vẫn không học được gì. Họ học mà vẫn giữ được bản sắc, “tổng hợp được văn hoá Đông Tây”, trong khi Trung Hoa chính là nước vứt bỏ truyền thống của mình sau những cuộc cách mạng phiêu lưu.
Nhật Bản đã mang lửa văn minh của thần Prometheus về châu Á để thắp sáng cả vùng. Họ đã thành công và được cả thế giới nể phục.

Ngày nay bài học Nhật Bản vẫn không mất đi giá trị. Dân tộc nào biết cầu thị và khiêm tốn sẽ tìm thấy ở tấm gương vĩ đại này những viên thuốc hồi sinh, cũng như chính dân tộc Nhật Bản từng tìm được những viên thuốc hồi sinh cho mình ở việc học hỏi Trung Hoa và phương Tây một cách không sĩ diện để tiến lên hàng đầu trong cộng đồng các dân tộc tiên tiến.
(*) Những người nghiên cứu văn hoá châu Âu qua tiếng Hà Lan

Nguyễn Xuân Xanh

Đăng nhận xét

 
Top